W polskim prawie spadkowym, jedną z podstawowych zasad jest zasada swobody testowania. Oznacza to, że co do zasady, każdy samodzielnie może podjąć decyzję jak rozporządzi swoim majątkiem na wypadek śmierci. Nie zawsze jednak, z różnych powodów, spadkodawca uwzględnia w testamencie osoby, według prawa najbliższe. Ustawodawca przewidział z tego powodu instytucję zachowku, która zapewnia pewnego rodzaju ochronę przed całkowitym pominięciem. Zachowek stanowi określony kwotowo ułamek wartości udziału spadkowego, który przypadłby spadkobiercy ustawowemu w przypadku dziedziczenia ustawowego.
Zamknięty katalog osób uprawnionych do zachowku został określony w kodeksie cywilnym. Osobami uprawnionymi są w pierwszej kolejności zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki) oraz jego małżonek. Jeżeli spadkodawca, w chwili śmierci nie miał zstępnych, wówczas prawo do zachowku przysługuje jego małżonkowi oraz rodzicom. Prawo do zachowku może wynikać również z przysposobienia. Dziedziczenie ustawowe przysposobionego odbywa się na tych samych zasadach jak dziedziczenie dzieci naturalnych spadkodawcy, a po przysposobionym dziedziczy przysposabiający i jego krewni, także na tych samych zasadach jak po dziecku naturalnym przysposabiającego. Roszczenie o zachowek nie przysługuje natomiast rodzeństwu spadkodawcy ani innym dalszym krewnym.
Warto również podkreślić, że w rzeczywistości roszczenie o zachowek przysługuje tylko tym, spośród wskazanych powyżej osób, którzy w konkretnym stanie faktycznym odziedziczyliby spadek z mocy ustawy. Nie można zatem uznać za uprawnione do zachowku osób, które są wyłączone od dziedziczenia, tak jakby nie żyły w chwili otwarcia spadku. Roszczenie o zachowek nie będzie zatem przysługiwało osobom wydziedziczonym w testamencie, uznanym orzeczeniem sądu za niegodnych dziedziczenia, osobom, które odrzuciły spadek, osobom, które zawarły ze spadkodawcą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia, małżonkowi pozostającemu ze spadkodawcą w separacji czy też małżonkowi, przeciwko któremu spadkodawca przed śmiercią wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy,
a żądanie to było uzasadnione.
Po ustaleniu czy należymy do kręgu osób uprawnionych do zachowku należy sprawdzić czy spełniona została kolejna przesłanka do jego uzyskania. Roszczenie o zachowek przysługuje bowiem wyłącznie wówczas, gdy osoba uprawniona nie otrzymała należnej jej części majątku spadkowego w inny sposób – na przykład poprzez darowiznę otrzymaną za życia spadkodawcy czy też w drodze dziedziczenia. Może również dojść do sytuacji, kiedy jesteśmy osobą uprawnioną do zachowku z mocy prawa, a na podstawie innego tytułu uzyskaliśmy już część należnej nam kwoty. Nie wyklucza to możliwości uzupełnienia jej do należnej wysokości. Możemy wtedy wystąpić o uzupełnienie zachowku, tj. o zapłatę różnicy.
Wysokość należnego zachowku opiewa zasadniczo na połowę wartości udziału spadkowego jaki by przypadał uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli natomiast uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni, wówczas zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
Zanim przystąpimy do obliczania zachowku, musimy w pierwszej kolejności określić potencjalny udział spadkowy osoby uprawnionej do zachowku. Ustalanie udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku przebiega nieco odmiennie od reguł przyjętych przy dziedziczeniu ustawowym. Ponadto, osoba, której przysługuje prawo do zachowku może domagać się wyłącznie zapłaty na jej rzecz określonej kwoty pieniężnej stanowiącej ułamek wartości udziału spadkowego jaki by jej przysługiwał przy dziedziczeniu ustawowym. Nie przysługuje jej zatem roszczenie o wydanie jakiejkolwiek rzeczy zaliczanej do spadku ani roszczenie o przeniesienie jakiegokolwiek składnika majątku wchodzącego w skład spadku.
Do zapłaty zachowku zobowiązani są w pierwszej kolejności spadkobiercy, którzy odziedziczyli spadek. W drugiej kolejności, osoba uprawniona do zachowku może dochodzić jego zapłaty od osób, na których rzecz spadkodawca uczynił w testamencie zapis windykacyjny. Kolejną grupą, od której można domagać się zapłaty zachowku są osoby, na których rzecz spadkodawca poczynił darowizny doliczane do spadku. Warto jednak podkreślić, że osoba obdarowana przez spadkodawcę jest obowiązana do zapłaty zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, a jeśli sama również jest uprawniona do zachowku, wówczas ponosi odpowiedzialność tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Zarówno jednak zapisobiorca windykacyjny, jak i osoba, która otrzymała darowiznę mogą zwolnić się od obowiązku zapłaty zachowku poprzez wydanie przedmiotu darowizny lub zapisu.
Z uwagi na to, że pomimo istnienia ustawowych podstaw do domagania się zapłaty zachowku po spełnieniu konkretnych warunków, często jego uzyskanie jest połączone z licznymi trudnościami. Jeżeli osoba obowiązana do zapłaty zachowku, nie chce zapłacić należnej sumy dobrowolnie, wówczas należy skierować do sądu pozew o zapłatę kwoty stanowiącej wartość należnego zachowku. Zapraszamy do kontaktu z prawnikami Kancelarii Radców Prawnych i Adwokatów Jankowski & Radomska sp. p. zapewniamy pomoc profesjonalnego pełnomocnika, który pomoże zarówno wyliczyć należną kwotę zachowku, jak i wyegzekwuje zapłatę od zobowiązanego, a także sporządzi pozew i podejmie się reprezentacji przed sądem.